Czym jest zachowek?

W przypadku śmierci osoby bliskiej, niejednokrotnie dochodzi na skutek różnego rodzaju kolei losu do sytuacji, w której nie wszyscy spadkobiercy zaliczani do spadkobierców ustawowych otrzymają spadek po zmarłym. Z uwagi na ścisłe powiązania rodzinne, tego typu sytuacje mogą wydać się nam niejednokrotnie bulwersujące. Nie jest trudnym do wyobrażenia sobie sytuacja, kiedy to spadkobierca pod wpływem impulsu, namowy osoby trzeciej czy innych sprzyjających okoliczności, przepisze cały swój majątek życia na jedną, czasami nawet niespokrewnioną osobę. Czy w takiej sytuacji, skoro spadkodawca rozporządził testamentowo swoim majątkiem, sprawa jest z góry przegrana i najbliższa rodzina pomimo ścisłych więzów krwi nie otrzyma żadnej z części majątku spadkodawcy? Otóż nie.

Zgodnie z art. 991 k.c. „§ 1. Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek)”.

W najprostszy sposób instytucję zachowku można zdefiniować jako minimalną część spadku, jaką powinien dostać spadkobierca ustawowy a dokładniej ułamek wartości udziału spadkowego, który przypadłby uprawnionemu do zachowku, gdyby spadkodawca w testamencie nie zapisał majątku komuś innemu – oczywiście są sytuacje, kiedy nie ma testamentu, dziedziczenie następuje z ustawy i również należy nam się zachowek.

Spadkobiercy są uprawnieni do zachowku w przypadku, kiedy pomimo dziedziczenia nie dostaną przypadającego im udziału zagwarantowanego przez dyspozycję zawartą w art. 991 k.c. Sytuacja taka może mieć miejsce w przypadku, gdy np. w testamencie przyznano bardzo mały udział np. 1/10 spadku, a wartość zachowku wynosiłaby np. 1/4 spadku. 

Zgodnie z powyżej przywołanym przepisem wysokość zachowku wynosi połowę wartości udziału, jaki przypadałby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym (zachowek wynosi 1/2 określonego powyżej udziału, a jeżeli uprawniony jest małoletnim lub trwale niezdolnym do pracy to zachowek wynosi wówczas 2/3 udziału ustawowego).

Zgodnie z utrwaloną linią orzeczniczą vide uchwała Sądu Najwyższego z dnia 17 maja 1985 r. III CZP 69/84 „Obliczenie zachowku następuje na podstawie wartości spadku ustalonej według cen z daty orzekania o roszczeniach z tego tytułu” oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 maja 2005 r. I CK 765/04 „Wartość spadku w celu określenia zachowku ustala się według cen z chwili orzekania o zachowku. Chwilą tą powinna być chwila orzekania przez Sąd drugiej instancji, jako sąd merytorycznie rozpoznający sprawę”.

Celem poprawnego obliczenia wartości zachowku, należy:

1. Określić hipotetyczny krąg spadkobierców, którzy doszliby do spadku, gdyby miało miejsce dziedziczenie ustawowe,
2. Wyznaczyć należny udział spadkowy,
3. Wyliczyć należny substrat zachowku
4. Na podstawie opisanych poniżej wytycznych ustalić wysokość należnego nam zachowku,

Po ustaleniu substratu zachowku, a także uwzględnieniu udziałów spadkowych i wysokości każdego z uprawnionych do zachowku winno się odjąć od niej wszystko to, co uprawnieni otrzymali od spadkodawcy np. wartość nabytego udziału w spadku, zapisu windykacyjnego, zapisu zwykłego oraz darowizn otrzymanych za życia spadkodawcy.

Według art. 991 § 2 k.c.: „Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia”. Słuszność roszczenia o zachowek lub jego uzupełnienia, statuowanego dyspozycją art. 991 k.c. potwierdza również utrwalona linia orzecznicza np. vide wyrok SN z dnia 13 lutego 2004 r., sygn. akt II CK 444/02.

Z przywołanego powyżej przepisu wynika również to, że na poczet zachowku nie zalicza się tylko części/udziału w spadku, ale możliwe jest uznanie, że spadkobierca zaspokoił swoje roszczenie poprzez otrzymanie np. darowizny za życia spadkodawcy.

Istotne jest, że posiadanie samego uprawnienia do zachowku to dopiero początek drogi do otrzymania należnej nam części spadku. Najczęściej spotykaną sytuacją jest brak woli po stronie pozostałych spadkobierców lub innych osób, które otrzymały jakąś część majątku spadkodawcy, aby z własnej inicjatywy uczynić zadość swojemu obowiązkowi i zaspokoić osobę uprawnioną do otrzymania zachowku. W tego rodzaju sytuacjach jedyną drogą pozostaje wystąpienie na drogę sądową.